ABD’nin Ankara Büyükelçisi Barrack, Zengezur Koridoru’nu istedi. ABD’nin Kafkasya diplomasisi Körfez sermayesi ve Türkiye’nin varlığına yaslanıyor. Bölgenin değeri, Asya ile Avrupa’yı birbirine bağlayan, Rusya ve İran’ı baypas eden ticaret yollarıyla ilgili.

Zengezur Koridoru’ndaki jeopolitik hesaplar
Azerbaycan’ı Nahçıvan’a bağlayacak olan Ermenistan sınırından geçecek Zengezur Koridoru’ndaki yol çalışmaları devam ediyor. (Fotoğraf: AA)

ABD Başkanı Donald Trump, ABD’nin “büyülü bir biçimde” Ermenistan ve Azerbaycan’ı bir barış anlaşması için bir araya getirdiğini söylüyor. Tarihi düşmanlar görünüşe göre bir anlaşmaya doğru ilerlerken, Trump yönetimi Güney Kafkasya’da, ABD için oldukça keşfedilmemiş bir alanda diplomasi yürütüyor. Mayıs ayında Trump’ın milyarder Ortadoğu elçisi Steve Witkoff, taraflar arasında bir anlaşma sağlanmasının ardından hem Ermenistan’ın hem de Azerbaycan’ın 2020’de İsrail’in Bahreyn, BAE ve Fas’la imzaladığı İbrahim Anlaşmalarına katılabileceğini söyledi. Trump bu anlaşmaları dış politikasının temel taşlarından biri olarak görüyor.

Temmuz ayında ise Trump’ın bir diğer yakın dostu ve milyarder elçisi Tom Barrack, ABD’nin İran sınırındaki stratejik bir geçiş koridoru için 100 yıllık kira anlaşması yapmaya hazır olduğunu açıkladı.

Bakü, Türkiye ve Azerbaycan’ın “Zengezur Koridoru” adını verdiği bu dar toprak parçasını, Nahçıvan Özerk Bölgesi’yle bağlantı kurmak ve nihayetinde Türkiye’ye ulaşmak için kullanmak istiyor. Barrack, aynı zamanda ABD’nin Türkiye büyükelçisi ve Suriye Özel Elçisi konumunda. Trump’ın, bu ekonomik anlaşmalar ve İbrahim Anlaşmaları aracılığıyla barışa damgasını vurma girişimi, Güney Kafkasya’nın yeniden şekillendiği bir döneme denk geliyor.

DİPLOMATİK BİR ZAFER ARAYIŞI
Bölgenin tarihsel güç merkezi olan Rusya, Ukrayna’daki savaşla meşgul durumda. 2023’te Azerbaycan’ın Dağlık Karabağ’ı kısa bir operasyonla geri alması, Hristiyan Ermenistan’ın uzun süredir destek aldığı Rusya’nın güvenlik garantörü imajını zedeledi.

Güneyde ise İsrail ile yaşadığı 12 günlük çatışmanın ardından toparlanmaya çalışan İran, Ermenistan’la ilişkilerini derinleştirirken Bakü’nün İsrail’le kurduğu güvenlik bağlantılarından rahatsız. İsrail’in Lübnan’daki Hizbullah’a ağır darbe vurması ve Suriye’de Beşar Esad rejiminin 2024 sonunda çökmesi, İran’ın bölgedeki nüfuzunu iyice azalttı.

Bu ortamda, Türkiye’nin bölgedeki etkisi hızla artıyor. ABD de Suriye’de dış güç olarak Türkiye ile çalışabileceği sinyalini veriyor. Uzmanlara göre Barrack’ın Ermenistan-Azerbaycan barış görüşmelerindeki rolü, Washington’un Güney Kafkasya’da da Ankara’yı öne çıkardığını gösteriyor.

Ortadoğu ve Kafkasya uzmanı George Meneshian, MEE’ye şunları söyledi: “Trump’ın ne Ermenistan’da ne Azerbaycan’da doğrudan bir çıkarı var. Ama bir anlaşmanın mümkün olduğunu görüyor. Bu onun için bir zafer olur.” Meneshian, ABD’nin Güney Kafkasya’ya girişinin, Barrack’ın Ankara’da olumlu karşılanmasıyla pekiştiğini ve bunun Trump’ın bölgeyi Türkiye’nin arka bahçesi olarak gördüğünü düşündürdüğünü ekledi. Trump sosyal medyada Azerbaycan Cumhurbaşkanı İlham Aliyev’in kendisine teşekkür ettiği paylaşımı yaparak barış çabasındaki "arzusuna” destek verdiğini gösterdi. Aliyev, Trump’ın “temel değerlerini, özellikle aile değerlerini” Azerbaycan’ın değerleriyle benzeştirdiğini söyledi.

SURİYE VE GAZZE’DEN KAFKASYA’YA
ABD’nin koridoru kiralaması fikri, Trump yönetiminin çatışma bölgelinde ekonomik anlaşmalar ve fiziksel varlıklar üzerinden politika yürütme yaklaşımıyla örtüşüyor. Ancak bu yöntem her zaman başarı getirmedi. Trump bu yılın başlarında Gazze’yi “Ortadoğu’nun Rivierası”na çevirmek için ABD’nin bölgeyi ele geçireceğini söylemiş, bu açıklama Filistinlilerin etnik temizliğini savunmakla eleştirilmişti.

Buna karşılık, Türkiye ve Körfez ülkeleri Trump’ın Suriye’de yaptırımları hızla kaldırma önerisini daha olumlu karşıladı. Zengezur Koridoru fikri ise daha çok Trump’ın Ukrayna ile imzaladığı maden anlaşmasını andırıyor.

Azerbaycan, Trump’ın önem verdiği enerji zenginliğine sahipken, Ermenistan fakir bir ülke. Bölgenin değeri, Asya ile Avrupa’yı birbirine bağlayan ve hem Rusya’yı hem İran’ı baypas eden ticaret yollarıyla ilgili.

Oxford Üniversitesi’nden ticaret yolları uzmanı Peter Frankopan, şunları söyledi: “Koridorun üçüncü bir tarafça işletilmesi, ilk bakışta kötü bir fikir değil. Ancak bu ticari bir girişim olacaksa, kâr getireceği konusunda netlik gerekiyor.



SINIR AÇILIRSA İRAN AVANTAJINI KAYBEDER
Ocak ayında, Ermenistan İran sınır kapısındaki Rus birliklerini kendi güçleriyle değiştirdi. Bu sınır, Sovyetler sonrası dönemde Rusya’nın gözetimindeydi. Frankopan, “Rusya, ABD’nin bu koridorda ticari bile olsa varlık göstermesinden hoşnut olmaz” dedi. Aynı durum İran için de geçerli.

ran ile Ermenistan iyi ilişkiler sürdürüyor. İran Parlamentosu’nda Ermeni azınlık için üç sandalye ayrılmış durumda. Bu yıl iki ülke ortak askeri tatbikat da düzenledi. Her iki ülke de Türkiye ve Azerbaycan’ın yükselen gücünden rahatsız.

Amerikan Ermenistan Üniversitesi’nden İran uzmanı Alen Shadunts, şöyle diyor: “Mevcut durum İran’ın işine yarıyor. Şu an Nahçıvan ile Azerbaycan arasında tek kara bağlantısı İran üzerinden.” Azerbaycan, Nahçıvan’a elektrik sağlamak için de İran’a bağımlı. Bu, İran’ın Soğuk Savaş sonrası Bakü’ye karşı kullandığı bir koz. Shadunts, “Sınır açılırsa İran bu avantajını kaybeder” dedi. “Azerbaycan’da zaten İsrail’in varlığına dair şüpheler var. Şimdi ABD’li bir şirket gelip bu koridoru kiralarsa, İran bunu kuşatma olarak algılayabilir.”

Öte yandan İran, Rusya’dan aldığı 1,4 milyar dolarlık krediyle, Hindistan’dan Rusya’ya uzanan Kuzey-Güney Koridoru için demiryolu hattını tamamlamaya çalışıyor. 2024’te Rusya ile İran arasındaki ticaret 68 milyar dolara çıkarak savaş öncesine kıyasla dört kat artmış durumda.

Azerbaycan ise İsrail’le güçlü güvenlik bağlarına sahip. Bakü, İsrail-Suriye görüşmelerine ev sahipliği yapıyor. MEE daha önce, şehirde o kadar çok İsrail ajanının bulunduğunu, İranlı yetkililerin onlarla aynı restoranda karşılaştığını yazmıştı.

Ermenistan da İsrail’le diplomatik ilişkilere sahip. Witkoff, her iki ülkenin de İbrahim Anlaşmaları’na katılması için ABD’nin çalıştığını söyledi. Bölge uzmanları, bunun ekonomik işbirliği anlamına gelebileceğini söylüyor. Shadunts, “Ermenistan, İsrail’le bağlantı kurmakla ilgileniyor. Bu tür projeler kaynak fakiri Ermenistan için can simidi olabilir” diyor.

ABD, ZENGEZUR’U İŞLETEBİLİR Mİ?
Barrack’ın Zengezur Koridoru’nu 100 yıllığına kiralama teklifi, Ermenistan’da tepki çekti. Barrack’ın önerisi Ermenistan Anayasası’na aykırı olabilir. Cumhurbaşkanı Paşinyan, ABD’ye yaklaşımı nedeniyle Rusya yanlısı seçmenlerden baskı görüyor. Ayrıca Ermeni Kilisesi ile yaşadığı gerilim de sürüyor. Paşinyan, Türkiye ile ilişkileri normalleştirmek için Azerbaycan’la anlaşma arayışında olsa da, toplumda Osmanlı’nın I. Dünya Savaşı’nın son yıllarındaki Ermeni Hristiyanlara yönelik şiddeti hâlâ çok taze bir yara.

Ermenistan, 2023’teki askeri yenilginin ardından hala toparlanmaya çalışıyor. Komşusunun Syunik bölgesinde toprak iddiası taşımasından endişeli. Azerbaycan ise koridorun tamamen Ermenistan kontrolünde olmasını istemiyor. Barrack bu ay yaptığı açıklamada şunları söyledi: “Burada 32 kilometrelik bir yol için kavga ediyorlar. Şaka gibi ama değil. On yıldır sürüyor bu. Amerika diyor ki: Tamam, biz devralalım. Bu 32 kilometrelik yolu bize 100 yıllığına verin, siz de paylaşın.”

Paşinyan, Temmuz ayında ABD’nin koridoru yönetmeye dair önerilerde bulunduğunu doğruladı. Bu fikir yıllardır dolaşımda. Kafkasya uzmanı Olesya Vartanyan’a göre Amerikalılardan önce Avrupalılar da bunu düşünüyordu. Bu yaklaşım, Gürcistan’daki ayrılıkçı bölgelerde ticaret koridorları açan İsviçre arabuluculuğundaki eski bir ABD planından ilham alıyor. Vartanyan, “Bölgedekiler Trump’ın sürece katılmasını bekliyordu. Amerikalılar hâlâ bir plan üzerinde çalışıyor ama uyum sağlamaya açıklar” dedi.

Ancak eski bir ABD yetkilisi, Barrack’ın açıklamalarının Washington’daki diplomatları şaşırttığını söyledi: “Bu tamamen yukarıdan aşağıya yürüyen bir süreç. Barrack tek başına hareket ediyor. Erdoğan ve Trump’la ilişkisi var. Onun için bu yeterli.” Trump yönetiminin dili ve diplomasiye dahil olan figürler, ABD’nin Güney Kafkasya’yı Avrupa’dan ziyade Arap Ortadoğusu’na daha yakın gördüğünü gösteriyor.

Meneshian, “Trump’ın AB’yi umursamadığı çok açık. Kafkasya’da bu daha da belirgin” diyor.

Meneshian’a göre İbrahim Anlaşmaları’na yapılan vurgu, sahadaki güç dengeleri hakkında çok şey söylüyor. 2023’te BAE, Ermenistan’daki en büyük dış yatırımcı haline geldi. Devlet enerji şirketi Masdar, Ermenistan’ın en büyük güneş enerjisi santralini inşa ediyor. Azerbaycan’da da bir tesisi bulunuyor.

Bu ticaret ilişkileri, Witkoff’un Trump’a “kendi imzasını taşıyan” bir başarı hikayesi sunmasını kolaylaştırabilir. Ancak ABD için ekonomik rekabet güçlü. Geçen hafta Ermenistan, Çin’in öncülüğündeki Şanghay İşbirliği Örgütü’ne üyelik başvurusu yaptı.

Barrack şunu söylüyor: “Burada herkesle ticaret yapılıyor. Doğu ile Batı’nın buluşma noktası: Boğazlar, Karadeniz, Ege, Akdeniz, Baharat Yolu – hepsi buradan geçiyor. Türkiye tam merkezde, tıpkı Azerbaycan ve Ermenistan gibi.