Talát Pasa nın kara kaplı defteri 1915 ve 1916 yıllarının Anadolusu’nda sadece gayrımuslimlerin degil yuzbinlerce Turk’un de nakledildigini gosteriyor. Talát Pasa’nın kara kaplı defteri 1915 ve 1916 yıllarının Anadolusu’nda basta Ermeniler olmak uzere sadece gayrımuslimlerin değil yuzbinlerce Turk’un de bir bolgeden diğerine nakledildiğini gosteriyor. Defterde doğudaki bazı viláyetlerimizin Rus isgaline uğraması uzerine isgal bolgelerinde yasayan 800 bin kadar Turk’un muhacir’ olarak yollara dustuğu ve 702 bin 905 kisinin İzmit’ten Halep’e uzanan uzun hat uzerindeki sehirlere iskán ettirildiği yazılı. En kalabalık iskán bolgesi 150 bin kisiyle Musul en az goc alan yer ise 426 kisiyle İcel. SADRAZAM ve Dahiliye Nazırı Talát Pasa’nın ozel arsivindeki kara kaplı defterde Balkan Savası sırasında Rumeli’den Anadolu’ya gocedenlerin ve Birinci Dunya Savası yıllarında Rus isgaline uğrayan doğudaki viláyetlerimizden ayrılan yerli halkın sayısını gosteren listeler de bulunuyor. Kısaca hatırlatayım: 1914 Aralık’ındaki Sarıkamıs bozgunundan sonra doğu cephelerimiz birer birer cozulmus ve once Van ardından da Erzurum Bitlis Mus Trabzon ve Erzincan Rus isgaline uğramıs Van’ın yonetimi Ermeni komitacıların eline gecmisti. Kara kaplı defterde genisliği 140 bin kilometrekare olan isgal altındaki bolgelerde 1 milyon 800 bin 915 kisinin yasadığı ve bu nufusun yaklasık 800 bininin iltica ettiği’ yani isgale uğramayan yerlere gittiği yazılı. Defterde daha sonra 702 bin 905 gocmenin iskánının sağlandığı ve nereye kac kisinin sevkedildiği kaydediliyor. Bu sayfada gorduğunuz listede en az goc alan yerin 426 kisiyle İcel en kalabalık iskán bolgesinin de 150 bin kisiyle Musul olduğu anlasılıyor. Listeyi incelediğinizde 1915 ve 1916 yıllarının Anadolusu’nda muhaceret kervanına sadece Ermeniler’in değil yuzbinlerce Turk’un de katıldığını goreceksiniz. Dizinin yayını sırasında bazı okuyucularımdan tehcir’ ve sancak’ kelimelerinin tam olarak ne demek olduğunu soran mesajlar aldım. Tehcir’ Arapca hecere’ kokunden gelir ve goc ettirmek’ demektir. Hicret’ muhacir’ ve muhaceret’ sozleri de aynı kokten turemislerdir. Sancak’ ise gunumuzdeki il’lerin benzeri olan idari bolgelerdir. Pasa hasret mektubunda bile gizli temaslardan sozediyordu İTTİHAD ve Terakki’nin onde gelen liderleri Birinci Dunya Savası’ndan mağlup olarak cıkmamızdan sonra Turkiye’den ayrılıp Avrupa’ya dağılmıslardı. Sadrazam Talát Pasa da bazı arkadaslarıyla beraber Almanya’ya gidip Ali Sái’ takma adıyla Berlin’e yerlesmis ve esi Hayriye Talát Hanım’ı da yanına aldırmıstı. Pasa Avrupa’daki gunlerini yine teskilátcılık’ faaliyetiyle geciriyor bir ulkeden diğerine gidip geliyordu. Talát Pasa Ermeni kursunlarına hedef olmasından sadece 20 gun once 1921’in 25 subat’ında o sırada Munih’te bulunan hanımına gonderdiği bu kartta seyahatlerinden sozediyor yapacağı gizli temasları ustu kapalı sekilde anlatıyor: İki gozum ruhum karıcığım Gece son derece rahatsız olarak hemen hic uyumayarak Berlin’e geldim. Dun oğle yemeğini Baha Bey’de (İttihadcıların liderlerinden Bahaeddin sakir Bey) yedim. ...Hadice Hanım Postdam’da bir villa tutuyor. Bize de bir oda tahsis edecek. ...Munih’e gelip bes-altı gun kaldıktan sonra Berlin’e avdet ederiz sonra da Dresden’e gideriz. İstersen yine Bavyera’ya gideriz. Aldığım mektuplara gore birkac ay Berlin’deki evi muhafaza lázım. Ben yarın yani ayın yirmi altısında Dortmund civarında Halle’e gidiyorum. Dostum oraya gelecek. Almanya dahilindedir. Oradan veya avdette (donuste) sana yazarım. ...Názım Bey (onde gelen İttihadcılardan Doktor Názım) hemen gelsin. Senin canın sıkıldı ise Názım ile gelebilirsin yahut bir hafta-on gun sonra ben geleceğim on gun oturur birlikte doneriz. ...Gozlerinden operim elmas karıcığım. ...Ali’ Celál Bayar Talát Pasa’nın hem hatıralarını yayınlatmıs hem de cenazesini getirtmisti TALÁT Pasa Berlin’deki surgun yıllarında Almanca kısa bir hatırat kaleme almıs ama sağlığında yayınlayamamıstı. Pasa’nın hatıraları ancak 1946’da eski bir İttihadcı olan Celál Bayar’ın girisimleriyle basılabilmis ve kitabın onsozunu Huseyin Cahid Yalcın yazmıstı. Asağıda gencliğinde İttihad ve Terakki’nin İzmir subesi Genel Sekreterliği’ne kadar yukselmis olan Celál Bayar’ın sefimin refikasıdır’ diyerek son ána kadar saygı gosterdiği Hayriye Talát Hanım’a Pasa’nın hatıralarının basılması ve Almanya’daki mezarının Turkiye’ye nakledilmesi konusunda gonderdiği mektuplardan bazı bolumler yeralıyor: Ankara 21.11.1942 Muhterem hanımefendi Pasa merhumun Almanca metinle yazılmıs hatıralarını bana lutfetmistiniz. Munderecátını (İcinde yazılı olanları) cok kıymetli buldum. Zaten kendisi de eserinin mukaddemesinde (onsozunde) siyasetlerini memlekete hizmetleri tarzını İttihad ve Terakki’nin umumi politikasını mudafaa icin yazdıklarını soylemektedirler. Tab’ını muvafık ve hatta zaruri gormekteyim. Bunun icin Turkce metnini ele gecirmek ve bastırmak lázımgelecektir bu olmadığı takdirde elimizdeki metni tercume ettirmek mecburiyetinde kalacağız. ...Eski İzmir Valisi Pasa’nın eski inkıláp arkadaslarından benim de hurmet ettiğim Rahmi Bey’i tanırsınız. Musarunileyh (sozu edilen kisi) ile merhum Pasa’nın cesetlerinin memleketimize getirilmesini; Hurriyet Ábidesi’nde hurriyet sehitlerinin yanına defninin munasip olacağını gorusmustuk. Bu dusuncemizi basvekile teklif ettik kabul ve tasvip buyurdular. Rahmi Bey’e keyfiyeti bildirdim. Bundan sonrası icin lázımgelen tesebbus ve tedbiri alacaklardır. Hurmetlerini arzeder cevabınızı beklerim. Celál Bayar.’ 5.12.1942 Muhterem hanımefendi 27.11.1942 tarihli mektubunuzu aldım. Pasa’nın hatıratının tamamını bastırmak fikrindeyim. Elimizdeki metin Almanca olduğu icin Turkce’sini arıyorum. Pasa’nın uslubu ile Turkce aslından tabettirirsek kıymeti daha yuksek olur. Turkce aslını bulamazsak elimizdekini muktedir bir záta tercume ettirmek mecburiyetindeyiz. Telif hakkı size ait olmak uzere nesir isini ben uzerime alırım. ...Merhumun cenazesinin nakline gelince: İlk mektubumu takdim ettikten sonra hukumetimiz resmen Alman hukumeti nezdinde tesebbuste bulunmustur. Muvafakat cevabını aldıktan sonra cenaze nakledilecek askeri merasim ve ihtifal ile Hurriyet Ábidesi’ne defnolunacaktır. Bendenize bunu tekrar etmislerdir. ...Hurmetlerimi teyit eylerim. Celál Bayar.’ Ankara 2 subat 1943 Muhterem hanımefendi 9.1.1943 tarihli mektubunuzu aldım. Cevap yazmakta geciktim mevsim dolayısıyla hafif bir rahatsızlık gecirdim. Pasa merhumun cenazesinin memleketimize nakli hakkında hukumetce tesbit edilmis bir tarih henuz yoktur. Benim bir muddet evvel oğrendiğime gore Alman Hukumeti’nin cevabı beklenmektedir. ...Hatıratın tercumesi icin burada bir zát ile gorusmekteyim. Henuz bir karar verilmis değildir. ...Hurmetlerimi arzeylerim sayın bayan. Hamdi Bey’e selám kucuklerin gozlerinden operim! Celál Bayar’