Bu yaranın sarılması icin ne cok farklı saiklerle gundeme getirilen soykırım iddiasına gozu kapalı teslim olmamız gerekiyor ne de taskın bir inkarcılıga kendimizi koyvermekle bunu basarmak mumkun Lapsius Enver Pasa nın Biz kendi ic dusmanlarımızla basa cıkabiliyoruz. Almanya dakiler ise bunu basaramıyor. Onun icin biz daha gucluyuz dedigini aktarır. Bu fikrin bu bicimde gercekten soylenip soylenmediği o kadar onemli değildir. Donemin İttihat ve Terakki yoneticilerinden geriye kalan yazılı belgelerde Osmanlı Ermenilerinin ic dusman oldukları icin anavatan topraklarındaki varlıklarına son verilmesinin gerektiği inancı bircok kez dile getirilir. Bugun de hem resmi tarih sozculeri tarafından hem de yaygın bir toplumsal kanaat olarak benzer bir gorus dile getiriliyor. İc dusman kavramı toplumu homojen bir butun halinde tasarlayan dusunce sisteminin doğal bir urunudur. İc dusmanlar elbette hep bir dıs dusmanla iliskilidirler ama dıs dusman olgusundan farklı olarak toplumsal bunyenin icindeki bir aykırılığın bir hastalığın tezahurudurler. Tasarlanan bunye ancak mutlak homojenliği icinde hayatta kalabilecek bir yapıdadır. Bu bunyeyi kemirdikleri beklenmedik anlarda onu zaafa uğrattıkları icin ic dusmanların dıs dusmanlardan daha tehlikeli olduklarına inanılır. Homojen toplum hulyasının gerceklesmesini engelleyen varlıkları nedeniyle yok edilmelerinin gerekli olduğuna hukmedilir. Asılan esik Balkan Savasları sonrasında İttihat ve Terakki Cemiyeti icinde ve etrafında dıs mudahalelerin bolucu etkilerine karsı devletin korunması icin Edirne den Halep e uzanan yeni anavatan toprakları uzerinde etnik/dini acıdan homojen bir nufus kutlesi yaratmanın olmazsa olmaz gerekliliğine inanc pekisti. Bu amacın gerceklesmesine ayakbağı olan unsurlar bağımsızlık veya ozerklik talep etmese de ozerk kimliklerinin tanınmasını talep ettikleri andan itibaren bilkuvve veya fiilen ic dusmandılar. Berlin anlasmasının dıs dusmanlara verdiği genis bir icislerine karısma yetkisinin ardından Trablusgarp ve Balkan savaslarının sonuclarının yarattığı travma icinde bağımsızlığını elde ederek ic dusman olmaktan cıkmıs unsurlara karsı cekilen caresizliğin bedelini elde kalan gayrı milli unsurlar odedi. Osmanlı Ermenilerinin yasadıkları dramın katıksız bir etnik temizlik hareketi olarak tezahur etmesi bu esiğin asılmasından sonra basladı. Ondan once pogromlar ve cemaatler arasındaki buyuklu kucuklu catısmalar biciminde gelisen Ermeni sorunu 1914 Yenikoy anlasmasından itibaren farklı bir esiğe tasındı. Tehcir fikri ve uygulaması bir ilk değildi. İttihat ve Terakki ilk once yeni kurulmus Bulgar devletinin Musluman nufusun kendi arzusuyla kacmasını sağlamak icin basvurduğu cetelerin ahaliyi yıldırmasına goz yumup anavatanlarına kacmalarını sağlamak yonteminden esinlendi. İttihat ve Terakki nin onde gelenlerinden olan Halil Mentese bu yontemi acık bicimde tarif eder: Talat Bey Balkan Harbi ndeki hıyanetleri tebaruz eden anâsırdan memleketi temizlemeyi on safa almıstı. İstanbul Muahedesile Edirne Kırkkilise ve civarındaki Bulgarlar Bulgaristan a sevk edilmislerdi. Sıra Trakya daki Rumlara gelmisti. Fakat bu cok ihtiyat isteyen bir isti. Zira yeni harbi doğurabilirdi. Alınan tedbir su oldu: Valiler ve diğer memurin resmen ise mudahale eder gorunmeyecek Cemiyet in teskilâtı (Teskilatı Mahsusa) isi idare edecek. Bir vak a ihdas edilmeyerek yalnız Rumlar urkutulecek. Bu talimat dahilinde hareket basladı. Balkan Harbi ndeki hıyanetlerinin tepkisile maneviyatı bozulmus Rum halkı gitmek uzere ayaklandı. 100 bine yakın Rum kimsenin burnu kanamaksızın Yunanistan a cekilip gittiler. Bundan sonra aynı tarzda İzmir Bergama Dikili ve Menemen Rumları da ayaklandılar (...) İzmir civarından da 200.bine yakın Rum Yunanistan a gitti. Aynı yontem Karadeniz bolgesinde de uygulandı. Ermenilerin farkı Osmanlı Ermenilerinin Bulgarlar veya Rumlar gibi gonderilecekleri veya kacırılacakları bir yer bir ulusal toprak bir baska vatan yoktu. Dolayısıyla Ermeni sorununun 19. yuzyıl sonu ve 20. yuzyıl basında hem ulkelerarası ihtilafın ana konularından biri olan aynı zamanda ihtilaflı devletlerin coğunun basvurduğu gonullu veya zorunlu nufus mubadelesi yoluyla cozulmesi mumkun değildi. Ermeniler ırk olarak ozcu bicimde ic dusman olarak algılanmıyorlardı. Bu nedenle din değistirenlerin Musluman ailelerin yanlarına aldıkları cocukların Musluman erkeklerin zevceliğe aldıkları kadınların bir bolumu fiziki olarak bu coğrafyadan kazınmaktan kurtuldular. Fazla goz onunde olan İstanbul ve İzmir Ermenileri de. Geleneksel Osmanlı rejiminde hakim millet konumunda olan Sunni Muslumanlar buyuk olcude kerhen kabul etmeye zorlandıkları reformların kendi ustun konumlarını ortadan kaldıracağı endisesini tasıyorlardı. Bu endise de ic dusman kavramına devlet yoneticilerinin tahayyul dunyalarıyla sınırlı olmayan bir toplumsal boyut ve siyasal arac islevi kazandırdı. Orneğin bugun dahi nufusları toplumun geri kalanına oranla yok denecek kadar az da olsalar Turkiye Cumhuriyeti yurttası Ermeniler ve Rumlar aynı zihniyet tarafından icimizdeki yabancılar veya yerli yabancılar olarak tanımlanıyor. Mulkiyet ihtilafı İsin bir de her yerde olduğu gibi mulkiyet paylasımı cephesi var. 1895 ve 1909 pogromları sırasında veya hemen sonrasında kacan Ermenilerin topraklarına el konulması ozellikle Doğu vilayetlerinde sonradan surekli canlı kalacak bir mulkiyet ihtilafı yaratmıstı. 1910 lu yılların basında Doğu vilayetlerinde ve Kilikya da yasanan cemaatler arası gerginliğin artmasında bunun da onemli bir rolu vardı. Halil Mentese kendi ifadesiyle sark vilayetlerinde Ermenlileri temizleyenlerin taktil ve yağmagerlik curumleriyle yargılanmalarına baslanması nedeniyle tutuklanmasını hatıralarında naklederken Bu tehcir isiyle alakadar olmayan Turk Anadolu da pek azdır. Bu suretle tedhis ederek bir suru halkı dağlara cıkaracaksınız bu muthis vaziyette ancak birlik ve beraberlikle memleket korunabilir dediğini aktarır. Misakı Milli sınırları icinde Musluman olmayan ahalinin yok edilmesi hakim milletin onde gelenlerinin onemli bir bolumunun yağmadas kılınarak millî birlik ve beraberliğin harcının bu ortaklıkla guclendirilmesini sağladı. El konulan malların bir kısmı Balkan savaslarıyla yerinden yurdundan olmus Muslumanlara dağıtıldı. Bir bolumu yerli esraf arasında paylasıldı veya butce dısı kaynak olarak kullanıldı. Emval-i Metruke İdare Komisyonu eliyle gerceklestirilen servet paylasımının yanında doğrudan gerceklestirilen el koymalar da bir o kadar onemliydiler. Tehcirin gecici bir onlem olarak tasarlanmamıs olmasının onemli ipuclarından birisi tehcir edilen kisilerin malları uzerinde tasarruf hakkının hic beklemeksizin Komisyon a gecmesini sağlayan 1915 Eylul unde Mebusan Meclisi nin yayımladığı gecici musadere ve kamulastırma kanunudur. Tehcir edilenler dusman olduklarına gore mallarının hemen musaderesi ve ganimet olarak paylasılması mubahtı. İc dusmanın tasfiyesinin sadece bir etnik temizlik operasyonu olmaması bunun aynı zamanda kapsamlı bir servet el değistirmesi operasyonuyla tamamlanması ve yeni milli birliğin harcını guclendirmesi evrensel bir olgudur. Ermeni tehciri Talat Pasa basta olmak uzere İttihat ve Terakki sorumlularının iddia ettiği gibi vicdansız ve karaktersiz insanların elinde bir facia seklini almıs olan esas olarak askeri bir onlem değildir. Ne eli silah tutacak yastakilerle veya silahlı mucadeleye karısmıs Ermenilerle ne de Rus cephesinin geri hatlarının temizlenmesiyle sınırlı olmayan kadın yaslı ve cocukların hepsini kapsayan toplu bir yok etme girisimidir. 1915 de Ermenilerin yasadıkları trajedinin insanlığa karsı islenmis bir suc olarak Muslumanların da buyuk olcude maruz kaldıkları diğer mezalimlerden onemli bir farkı olduğunu gunumuz Turkiye toplumunun ezici coğunluğu bugun duyabilecek durumda değil. Ustelik yakın zamana kadar toplumun buyuk coğunluğunun bu konuda korumakta inat ettiği suskunluğu radikal bir inkarcılığa donusturmek icin ic dusman ideolojisini araclastırmada mahir cevreler onemli bir caba sarf ediyor. Ermeni sorunuyla bunun bu topraklarda yasanmıs olan dramlarla hem butunluk arz eden hem de bunları asan yonleriyle Turkiye toplumunun yuzlesmesi sadece bir vicdan muhasebesinin gereği değildir. Bu aynı zamanda Turkiye Cumhuriyeti icinde rejimin efendilerinin surekli olarak ve cok buyuk bir rahatlıkla ic dusmanlar tespit ederek bunlara karsı toplu mobilizasyon yontemiyle kendi hukumran konumlarını uretmek kolaylığına neden sahip oldukları sorusunu tarihsel derinliği icinde aydınlatmamızı sağlayacaktır. Turkiye toplumunun bilincaltında ne kadar reddetmeye calıssa da isleyen onemli birkac yaradan biridir bu. Bu yaranın sarılması icin ne cok farklı saiklerle farklı cevreler tarafından gundeme getirilen soykırım iddiasına gozu kapalı teslim olmamız gerekiyor ne de taskın bir inkarcılığa kendimizi koyvermekle bunu basarmak mumkun. Ermeni tehcirinin yol actığı buyuk zulmun arkasında yatan devlet iktidar ve olanaklarını elinde tutan guc ve zihniyetin uyguladığı siddetle o donemlerde aktorleri Ermeni Turk Kurt veya Rum olan diğer kapsamlı siddet pratiklerinin arasındaki indirgenemez farkı gorebilmek takdir edebilmek o yaranın kapanmaya baslaması icin atılacak en onemli adımdır. Bu indirgenemez farkı anlama adımını atmak onemli bir Musluman kitlesinin yasadığı zulum ve katliamı maruz kaldığı tehciri unutmak veya inkar etmek demek değildir. Ama Ermeni tehciri vesilesiyle insanlığa karsı islenmis orgutlu sucun islenmis diğer sucları bahane ederek hicbir bicimde mazur gorulemeyeceğini beyan etmektir. (Ertelenilen İmparatorluğun Son Doneminde Osmanlı Ermenileri konferansında sunulacak tebliğin ozeti.)